افراد برای پرداخت هزینه کالاها یا خدمات مورد نیاز خود، معمولاً از دو روش استفاده می‌کنند: پرداخت نقدی یا استفاده از کارت‌های بانکی. علاوه بر این دو روش که سال‌ها در ایران مورد استفاده قرار گرفته‌اند، در بسیاری از کشورهای جهان روشی محبوب به نام خرید اعتباری برای پرداخت هزینه‌ها پذیرفته شده است.
در خرید اعتباری، افراد یا از کارت‌های اعتباری صادر شده توسط بانک‌ها و مؤسسات مالی بهره می‌برند، یا از سرویس‌های نوینی مانند «الان بخر، بعداً پرداخت کن» (Buy Now Pay Later یا به اختصار BNPL) استفاده می‌کنند.
نحوه ارائه اعتبار در سرویس‌های BNPL با روش‌های سنتی ارائه وام یا کارت‌های اعتباری توسط بانک‌ها و مؤسسات مالی تفاوت‌هایی دارد که در این مقاله از گریدپدیا به بررسی دقیق‌تر آن‌ها خواهیم پرداخت. با این حال، هدف مشترک هر دو روش این است که امکان خرید کالا یا استفاده از خدمات را برای مشتریان فراهم کنند، بدون اینکه نیاز به پرداخت فوری هزینه‌ها باشد.
اعتبار در امور مالی چیست؟
اعتبار در امور مالی به معنای فراهم کردن امکان خرید کالا یا استفاده از خدمات بدون نیاز به پرداخت فوری هزینه آن‌ها است. به بیان ساده، ارائه‌دهندگان اعتبار به مشتریان اجازه می‌دهند تا کالا یا خدمتی را دریافت کنند و هزینه آن را در آینده، بر اساس یک برنامه زمانی مشخص، پرداخت کنند.
بازپرداخت این هزینه ممکن است به صورت یکجا یا به شکل اقساطی انجام شود. برخی ارائه‌دهندگان اعتبار ممکن است در ازای این خدمت، کارمزدی یا بهره‌ای از مشتری دریافت کنند.
در برخی موارد، سود اعتبار از فروشگاه‌ها یا ارائه‌دهندگان خدماتی که اعتبار در آن‌ها مصرف می‌شود، تأمین می‌شود؛ در این حالت، متقاضی اعتبار هزینه اضافی پرداخت نمی‌کند و تمایل افراد به استفاده از خدمات اعتباری افزایش می‌یابد. همچنین، ارائه اعتبار می‌تواند به صورت تضمین‌شده (با وثیقه) یا بدون تضمین (بدون وثیقه) باشد.
تفاوت اعتبار با وام
اعتبار، در مفهوم کلی، شامل انواع مختلفی است که می‌توان به اعتبار مصرفی (خرید اعتباری)، اعتبار بانکی (وام یا تسهیلات) و اعتبار معاملاتی (مارجین در صرافی‌ها یا کارگزاری‌ها) اشاره کرد. در این بحث، تمرکز ما بر اعتبار مصرفی است که برای خریدهای اعتباری استفاده می‌شود. برای درک بهتر، به تفاوت‌های بین اعتبار مصرفی و وام می‌پردازیم.
وام و اعتبار هر دو ابزارهای مالی ارائه‌شده توسط بانک‌ها و مؤسسات مالی هستند، اما تفاوت‌هایی دارند. معمولاً مبلغ اعتبار کمتر از وام است؛ به این معنا که وام برای دریافت مبالغ بزرگ‌تر به کار می‌رود. به دلیل مبلغ بالاتر وام، دوره بازپرداخت آن نیز طولانی‌تر بوده و تعداد اقساط بیشتری دارد.
سرویس‌های «الان بخر، بعداً پرداخت کن» (BNPL) به متقاضیان خود اعتبار را بدون دریافت سود ارائه می‌دهند و نرخ بهره در آن‌ها صفر است. در مقابل، دریافت وام معمولاً با پرداخت سود همراه است و نرخ بهره آن بسته به نوع وام متفاوت است.
دریافت وام اغلب نیازمند ارائه وثیقه‌هایی مانند اسناد ملکی یا تضامینی مانند چک و سفته است. اما اعطای اعتبار در بسیاری از موارد بدون وثیقه انجام می‌شود و برخی سرویس‌های ارائه‌دهنده اعتبار، دارایی‌های غیرملموسی مانند ارزهای دیجیتال را نیز به عنوان وثیقه می‌پذیرند.
تفاوت مهم دیگر بین وام و اعتبار، نحوه هزینه‌کردن آن‌هاست. وام معمولاً به صورت وجه نقد در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد و می‌توان از آن برای خرید کالا، استفاده از خدمات یا سرمایه‌گذاری بدون محدودیت استفاده کرد.
البته، بانک‌ها وام‌هایی نیز ارائه می‌کنند که مخصوص مقاصد خاصی مانند خرید مسکن، خودرو یا راه‌اندازی کسب‌وکار هستند. در مقابل، در خدمات اعتباری موجود، استفاده از اعتبار معمولاً کنترل‌شده‌تر است؛ یعنی ارائه‌دهندگان اعتبار با فروشگاه‌های مشخصی قرارداد دارند و دریافت‌کنندگان اعتبار فقط می‌توانند از اعتبار خود برای خرید از آن فروشگاه‌ها استفاده کنند.
نحوه انجام خرید اعتباری
خرید اعتباری به مشتریان اجازه می‌دهد تا کالاها یا خدمات مورد نیاز خود را بدون پرداخت فوری هزینه‌ها تهیه کنند. فرآیند دریافت اعتبار از بانک‌ها، مؤسسات مالی یا شرکت‌های نوآور در حوزه وام‌دهی (LendTech) در ایران و سایر کشورها به صورت کلی شامل مراحل زیر است:
1. تکمیل ثبت‌نام و احراز هویت: مشتری ابتدا باید فرآیند ثبت‌نام را انجام داده و هویت خود را تأیید کند.
2. ثبت درخواست اعتبار و ارائه مدارک: در مرحله بعد، مشتری درخواست اعتبار خود را ثبت کرده و مدارک لازم برای ارزیابی اعتبارسنجی را ارائه می‌دهد.
3. ارزیابی رتبه اعتباری و نیاز به تضمین: ارائه‌دهنده اعتبار با استفاده از روش‌های مختلف، رتبه اعتباری مشتری را تعیین می‌کند و در صورت لزوم، از او درخواست تضمین یا وثیقه می‌نماید.
4. دریافت اعتبار پس از تأیید: پس از کسب رتبه اعتباری مناسب یا ارائه تضمین مورد نیاز، مشتری اعتبار را دریافت می‌کند.
5. بازپرداخت اعتبار در دوره مشخص: مشتری موظف است اعتبار دریافت‌شده را در یک بازه زمانی تعیین‌شده و با نرخ بهره مشخص بازپرداخت کند.
با توجه به این مراحل، اصطلاحاتی مانند وثیقه، دوره بازپرداخت و نرخ بهره در خرید اعتباری اهمیت پیدا می‌کنند. آشنایی با این مفاهیم به درک بهتر فرآیند اعتبار و خرید اعتباری کمک می‌کند.
وثیقه‌گذاری و ارائه تضمین
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، اعطای اعتبار به دو روش تضمین‌شده و بدون تضمین انجام می‌شود:
روش بدون تضمین: در این حالت، مشتری بر اساس سوابق مالی و رتبه اعتباری خود ارزیابی می‌شود. مبلغ اعتباری که می‌تواند دریافت کند، به میزان اعتبار مالی او بستگی دارد؛ یعنی هرچه سوابق مالی بهتری داشته باشد، سقف اعتبار بیشتری در اختیار خواهد داشت.
روش تضمین‌شده: در این روش، مشتری باید نوعی تضمین ارائه دهد. این تضمین ممکن است شامل سفته، چک یا اسناد مشابه باشد که در صورت نیاز، ارائه‌دهنده اعتبار بتواند به صورت قانونی مطالبه خود را پیگیری کند. وجود وثیقه به اعتباردهندگان امکان می‌دهد مبالغ بزرگ‌تری را به مشتریان اختصاص دهند.
راه دیگری برای تضمین اعتبار این است که مشتری دارایی با ارزش مشخصی را به عنوان وثیقه نزد ارائه‌دهنده اعتبار به امانت بگذارد. این دارایی می‌تواند فیزیکی (مانند ملک یا خودرو) یا غیرملموس مانند (ارزهای دیجیتال) باشد. این اقدام به ارائه‌دهنده اعتبار اطمینان می‌دهد که مشتری توانایی بازپرداخت اعتبار را دارد. همچنین، افرادی که ممکن است سوابق مالی قوی نداشته باشند، می‌توانند با وثیقه‌گذاری دارایی‌های خود، اعتبار مورد نیازشان را دریافت کنند.
انواع مختلف وثیقه
وثیقه‌های سنتی عمدتاً شامل اسناد ملکی، سپرده‌های بلندمدت بانکی، چک و سفته هستند. هرچند استفاده از این وثیقه‌ها در اعطای وام و اعتبار سابقه‌ای طولانی دارد، اما با ورود دارایی‌های غیرملموس و مجازی به دنیای مالی، نقاط ضعف آن‌ها بیش از پیش نمایان شده است.
مشکل اصلی، دشواری دسترسی به این نوع وثیقه‌هاست؛ بسیاری از افراد به دلایل مختلف قادر به ارائه سند ملکی یا اوراقی مانند چک نیستند. اما در مورد دارایی‌های مجازی مانند ارزهای دیجیتال، این مشکل حل شده است. افراد در تمامی سطوح اقتصادی می‌توانند به ارزهای دیجیتال دسترسی داشته باشند، که این امر به گسترش و سهولت دسترسی به این دارایی‌ها کمک کرده است.
نکته مهم دیگر، نقدشوندگی دارایی‌هایی است که به عنوان وثیقه استفاده می‌شوند. دارایی‌هایی مانند املاک نقدشوندگی پایینی دارند و ارزش‌گذاری آن‌ها ممکن است نیاز به هزینه و کارشناسی دقیق داشته باشد. در مورد اوراقی مانند چک و سفته نیز، صادرکننده ممکن است پشتوانه مالی کافی برای عمل به تعهدات خود نداشته باشد. مسئله نقد نشدن این اوراق سال‌هاست که در سیستم بانکی کشور چالش ایجاد کرده است.
در مقابل، دارایی‌های مجازی، به ویژه ارزهای دیجیتال، همیشه ارزش مشخصی دارند و نقدشوندگی آن‌ها بیشتر از اغلب دارایی‌های سنتی است. علاوه بر این، چالش عمل به تعهدات در وثیقه‌های مبتنی بر ارز دیجیتال رفع شده است. فردی که بخشی از دارایی دیجیتال خود را به عنوان وثیقه ارائه می‌دهد، تضمین می‌کند که در صورت عدم توانایی در بازپرداخت اعتبار دریافت‌شده، امکان عمل به تعهدات خود را خواهد داشت.
نرخ بهره یا سود اعتبار
مشابه بانک‌ها که هنگام ارائه وام به مشتریان، درصد مشخصی از مبلغ وام را به‌عنوان سود دریافت می‌کنند، برخی سرویس‌های اعتباری نیز خدمات خود را با نرخ بهره معینی عرضه می‌کنند. به این ترتیب، مشتری در فرآیند بازپرداخت، باید مبلغی اضافی معادل درصدی از اعتبار دریافت‌شده را به اعتباردهنده پرداخت نماید.
دوره بازپرداخت
اعتبار دریافتی توسط مشتریان باید در یک بازه زمانی تعیین‌شده (به همراه سود در صورت وجود بهره) به اعتباردهنده بازگردانده شود. بازپرداخت این اعتبار معمولاً به‌صورت تقسیم‌شده یا اقساطی انجام می‌گیرد؛ به‌عنوان مثال، مشتری می‌تواند کل مبلغ اعتبار را در سه قسط ماهیانه پرداخت کند. امکان بازپرداخت اقساطی اعتبار یکی از دلایل اصلی محبوبیت سرویس‌های خرید اعتباری میان افراد است.
کارمزد خدمات
ارائه‌دهندگان اعتبار ممکن است مبلغی را به‌عنوان کارمزد خدمات از گیرنده اعتبار مطالبه کنند. این کارمزد مستقل از نرخ بهره محاسبه می‌شود و غالباً به‌جای درصدی از مبلغ اعتبار، به‌صورت یک هزینه ثابت تعیین می‌گردد.
هزینه وثیقه‌گذاری
نوع دیگری از هزینه که ممکن است از متقاضی اعتبار دریافت شود، کارمزد مربوط به وثیقه‌گذاری است. در مواردی که دارایی‌هایی مانند سهام یا اوراق مشارکت به‌عنوان وثیقه استفاده می‌شوند، فردی که قصد دارد از این اوراق به‌عنوان وثیقه نزد بانک (نهاد مسئول صدور اعتبار) استفاده کند، باید مبلغی را به‌عنوان کارمزد به نهاد متولی نگهداری از وثیقه (مانند شرکت سپرده‌گذاری) پرداخت کند.
نحوه هزینه‌کرد اعتبار
اعتبار اعطاشده به متقاضی می‌تواند به دو صورت مصرف شود: حلقه باز (Open-loop) و حلقه بسته (Closed-loop). در مدل حلقه باز، متقاضی می‌تواند اعتبار دریافتی را بدون محدودیت در هر فروشگاه یا مرکز ارائه خدمات هزینه کند؛ در این حالت، اعتبار معمولاً به‌صورت نقدی در اختیار او قرار می‌گیرد. اما در مدل حلقه بسته، متقاضی فقط می‌تواند اعتبار خود را در مکان‌های مشخص‌شده‌ای مصرف کند. در مدل‌های محدودتر، ممکن است متقاضی تنها مجاز به خرید کالاها یا خدمات خاصی باشد.
خرید اعتباری در ایران
در سال‌های اخیر، شرکت‌هایی در ایران آغاز به ارائه خدماتی مانند اعطای اعتبار، وام یا سیستم‌های «الان بخر، بعداً پرداخت کن» (BNPL) کرده‌اند. با این حال، مفهوم اعتبار یا BNPL در ایران همچنان نسبت به کشورهایی مانند ایالات متحده به‌طور کامل شناخته‌شده نیست. به‌عنوان مثال، طبق برآوردهای دفتر فدرال رزرو در آتلانتا، ۷۷ درصد از مصرف‌کنندگان آمریکایی بالای ۱۸ سال حداقل یک کارت اعتباری دارند. این کارت‌های اعتباری با کارت‌های نقدی که امکان برداشت مستقیم از حساب بانکی را فراهم می‌کنند، متفاوت هستند.
مراحل خرید اعتباری در ایران در بسیاری از جنبه‌ها مشابه استانداردهای بین‌المللی است. افراد باید یک ارائه‌دهنده معتبر اعتبار یا سرویس «الان بخر، بعداً پرداخت کن» را از میان گزینه‌های موجود انتخاب کنند، ثبت‌نام و احراز هویت انجام دهند، مراحل اعتبارسنجی را طی کنند و در صورت نیاز نوعی تضمین یا وثیقه ارائه دهند. در نهایت، با دریافت اعتبار مورد نیاز و شرایط بازپرداخت مشخص، می‌توانند از این خدمات بهره‌مند شوند.
در گذشته نیز فروش اقساطی توسط برخی فروشندگان کالا و ارائه‌دهندگان خدمات در ایران مرسوم بوده است. این نوع فروش نیز شکل دیگری از ارائه اعتبار یا BNPL محسوب می‌شود، اما تفاوت اصلی این است که امروزه شرکت‌های غیربانکی به صورت تخصصی وارد حوزه اعطای اعتبار یا BNPL شده‌اند، تا کسب‌وکارها نیازی نداشته باشند که مستقیماً در فرآیند اعطای اعتبار به مشتریان خود درگیر شوند.
مزایای خرید اعتباری
در این مقاله به مزایای خرید اعتباری پرداخته شد. اگر بخواهیم مزایای اصلی خرید اعتباری را برای متقاضیان به‌صورت فهرست‌وار بیان کنیم، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- امکان دریافت اعتبار با سود کمتر نسبت به وام‌های بانکی
- صرفه‌جویی اقتصادی با توجه به نرخ تورم بالا در کشور
- افزایش قدرت خرید افراد
- عدم نیاز به ارائه چک، سفته یا وثیقه‌های ارزشمند مانند اسناد ملکی
- نرخ بهره کمتر نسبت به وام‌های بانکی یا حتی بدون بهره در برخی خدمات
- عدم نیاز به مراجعه حضوری به بانک‌ها یا مؤسسات مالی
سخن پایانی
خرید اعتباری در سراسر جهان به عنوان روشی محبوب برای پرداخت هزینه کالاها و خدمات شناخته می‌شود. با توسعه فناوری‌های مالی در ایران در سال‌های اخیر، مصرف‌کنندگان ایرانی نیز می‌توانند از امکانات خرید اعتباری بهره‌مند شوند. شرکت‌هایی با شرایطی بهتر از روش‌های سنتی وارد حوزه اعطای اعتبار شده‌اند و امکان خرید اعتباری را برای مشتریان فراهم می‌کنند. با توجه به شرایط اقتصادی کشور و نرخ تورم، استفاده از خدمات اعتباری می‌تواند گزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه برای مصرف‌کنندگان و متقاضیان خدمات باشد.
